کتاب درمانی؛ چه چیزهایی درباره این درمان مؤثر باید بدانیم؟

کتاب درمانی برای حل چه مشکلاتی مناسب است؟

مطالعه برای افراد در هر سنی مفید است و موجب افزایش خودآگاهی، بالارفتنعزت‌نفس و بهبود توانایی رویارویی با بحران‌های رشد می‌شود. می‌توان کتاب‌درمانی را با سایر شیوه‌های درمانی مانند بازی‌درمانی و رفتار درمانی شناختیترکیب کرد.

می‌توانیم از کتاب درمانی برای حل چنین مسائل و مشکلاتی استفاده کنیم:

• اضطراب؛
• افسردگی؛
• تروما؛
• اعتیاد؛
• غم‌ و اندوه؛
• اختلال خوردن؛
• نگرانی‌های وجودی مانند انزوا، پوچی زندگی، آزادی و مرگ؛
• طلاق، مشکلات خانوادگی یا سایر چالش‌های مربوط به روابط؛
• سوءمصرف مواد؛
• مدیریت خشم؛
• رفتار نامناسب اجتماعی؛
• کم‌رویی؛
• مواجهه با طردشدن یا گرایش‌های منفی دیگری مانند نژادپرستی، تبعیض جنسیتی و سن‌گرایی یا تبعیض سنی؛
• درمان سوءمصرف خفیف الکل.

درمانگر می‌تواند از کتاب‌های خودیاری مانند کتابِ تمرینات آرامش‌بخش برای افراد مضطرب استفاده کند یا برای بیماری که به‌تازگی یکی از عزیزانش را از دست داده است، داستان شخصیتی تخیلی را انتخاب کند که با غم‌ و اندوه و آسیب مرگ یکی از عزیزانش روبه‌رو شده است.

کتاب درمانی چگونه به حل مشکلات ما کمک می‌کند؟

درمانگر با استفاده از ماجراهای کتاب‌های داستانی، شعرها، نمایشنامه‌ها،داستان‌های کوتاه و کتاب‌های خودیاری به بیمار کمک می‌کند که درک عمیق‌تری از مشکلات و نگرانی‌هایش پیدا کند. کتاب درمانی موجب می‌شود به چالش‌هایی آگاه شویم که با آنها روبه‌رو هستیم و برای رفع نگران‌کننده‌ترین مشکلات خود راهکارهایی بیابیم. کتاب درمانی درک، خودآگاهی و توانایی حل مسئله ما را افزایش می‌دهد.

کتاب‌درمانی روشی ارزان و آسان است که عوارض جانبی کمی دارد (البته اگر اصلا عوارضی داشته باشد!)، بنابراین برای بیمارانی که زمان کم یا بودجه محدودی دارند یا افرادی با مشکلات سلامت روان خفیف تا متوسط، مفید است.

خواندن آثار ادبی و صحبت‌کردن درباره آنها به بیماران کمک می‌کند:

• از دیدگاهی غیر از دیدگاه خودشان مسائل را ببینند؛
• گذشته دشوار یا علائم ناراحت‌کننده را درک کنند؛
• امیدواری، رضایت و همدلی را احساس کنند؛
• عزت‌نفسشان بهبود یابد و احساس خودکارآمدی کنند.

خواندن کتاب، به‌ویژه کتاب‌هایی که دیدگاه جدیدی را ارائه می‌دهند یا خواننده را به خارج از منطقه امنش می‌برند، همدلی و تحمل دیگران و مهارت‌های میان‌فردی (مانند توانایی درک احساسات دیگران) را افزایش می‌دهد.

وقتی از کتاب درمانی در محیط گروهی استفاده می‌شود، شرکت‌کنندگان می‌توانند درباره تفسیرشان از داستان و ارتباطی که میان داستان و مشکلات زندگی خود می‌بینند بازخورد بدهند یا بگیرند. این روش برقراری ارتباط را بهبود می‌دهد و گفت‌وگوها و ارتباطات عمیق‌تر را در شرکت‌کنندگان تقویت می‌کند.

مطالعه باعث تقویت اثرات سایر درمان‌ها می‌شود و امید به تغییرات مثبت را ایجاد می‌کند. کتاب درمانی با ایجاد امکان ادامه درمان در خارج از جلسات، فرایند درمان را تسریع می‌کند. به‌گفته بسیاری از درمانگرانی که از کتاب‌درمانی استفاده می‌کنند، این روش مشارکت و تعهد بیمار به فرایند درمانی را افزایش می‌دهد.

کتاب درمانی چقدر تأثیر دارد؟

بیشتر متخصصان توافق دارند خواندن فعالیت مولدی است که می‌تواند سلامت روان را بهبود دهد، زیرا مطالعه موجب افزایش همدلی، تیزشدن ذهن و تغییر رفتار می‌شود. بعضی روان‌شناسان معتقدند که داستان‌ها توانایی خواننده در تشخیص و تفسیر احساسات دیگران را بهبود می‌بخشند.

مطالعات نشان می‌دهد که کتاب درمانی می‌تواند در درمان مشکلاتی مانند اضطراب، افسردگی، وابستگی به مواد و اختلالات خوردن مؤثر باشد. مثلا مطالعه‌ای سیستماتیک نشان داد که کتاب‌درمانی می‌تواند درمان بلندمدت مؤثری برای بزرگ‌سالان مبتلا به افسردگی خفیف باشد. در این مطالعه پس از دوره‌های پیگیری سه‌ماهه تا سه‌ساله، در ۶ فرد بزرگ‌سال کاهش علائم افسردگی مشاهده شد.

در مطالعه‌ای دیگر روی دانشجویان، کتاب درمانیِ مبتنی بر ذهن آگاهی برای کاهش استرس انجام شد. پس از ۱۰ هفته، کاهش چشمگیر اضطراب، استرس، استرس درک‌شده (perceived stress)، حساسیت اضطرابی (anxiety sensitivity) و همچنین افزایش کیفیت کلی زندگی در این افراد حاصل شد.

کتاب درمانی برای چه کسانی مناسب نیست؟

کتاب‌درمانی فقط در صورتی مؤثر خواهد بود که به خواندن و به‌اشتراک‌گذاشتن تمایل داشته باشید. به‌طور کلی، کتاب درمانی در موارد زیر توصیه نمی‌شود:

• ناتوانی در تشخیص واقعیت از خیال؛
• محدودبودن توانایی فکری یا بازه زمانی توجه؛
• لذت‌نبردن فرد از مطالعه.

کتاب درمانی چگونه انجام می‌شود؟

کتاب درمانی تعامل پویای سه‌طرفه‌ای شامل کتاب، مشاور یا درمانگر و مراجعه‌کننده یا بیمار است و به این ترتیب انجام می‌شود:

• ابتدا مراجعه‌کننده درباره مشکلات یا حوزه‌های استرس در زندگی خود با مشاور صحبت می‌کند.
• سپس مشاور کتاب یا داستانی را برای مطالعه «تجویز می‌کند». کتاب یا داستان باید مستقیم با مشکل مراجعه‌کننده مرتبط باشد، طوری که او بتواند با شخصیت اصلی رمان یا داستان هم‌ذات‌پنداری کند. معمولا کتاب‌درمانگرکتاب یا کتاب‌ها را بر اساس روش درمانی مدنظر خود و مشکلات خاص بیمار توصیه می‌کند. مثلا ممکن است درمانگری که از روش رفتاردرمانی شناختی استفاده می‌کند، کتابی خودیاری را پیشنهاد دهد که در آن اصول این روش بیان شده است. همچنین درمانگری که در تروما تخصص دارد، می‌تواند رمانی درباره شخصیتی پیشنهاد دهد که در کودکی آزارش داده‌اند و از او سوءاستفاده شده است.
• سپس بیمار کتاب را می‌خواند یا تمرین‌های کتاب را طبق تجویز انجام می‌دهد.
• در جلسه بعدی، درباره کتاب یا تمرین‌ها بحث می‌شود و از مطالب کتاب برای کشف مکانیسم‌های مقابله، گذشته فرد یا سایر عوامل مرتبط با درمان استفاده می‌شود. مشاور و مراجعه‌کننده درباره این با یکدیگر صحبت می‌کنند که شخصیت اصلی چگونه مشکلات خود را مدیریت کرده است و اجرایی‌بودنِ راه‌حل‌ یا راه‌حل‌های کتاب برای مراجعه‌کننده را بررسی می‌کنند.

بیشتر درمانگرانی که آموزش کتاب درمانی دیده‌اند، فهرستی از کتاب‌های مرتبط با مشکلات مختلف را دارند. وب‌سایت‌ها و پایگاه‌های داده آنلاینی نیز وجود دارند که برای هر مشکل سلامت روان کتاب‌هایی را پیشنهاد می‌دهند.

انواع کتاب درمانی

۱. کتاب درمانی خلاقانه

معمولا در محیطی گروهی و با خواندن داستان و شعر و بحث‌کردن درباره آن انجام می‌شود. در این روش از ادبیات تخیلی (رمان، داستان کوتاه، شعر، نمایشنامه) و زندگی‌نامه برای بهبود سلامت روان استفاده می‌شود.

درمانگر با ترکیب‌کردن آثار ادبی‌ای که به‌دقت انتخاب کرده است، افراد را در سفری برای کشف خود هدایت می‌کند. این روش بیشتر زمانی مفید است که فرد می‌تواند با شخصیت اصلی هم‌ذات‌پنداری کند و در نتیجه این هم‌ذات‌پنداری، به روان‌پالایی عاطفی (emotional catharsis) برسد و تجربه‌های زندگی خود را بهتر درک کند.

۲. کتاب درمانی رشدی

در محیط‌های آموزشی و برای توضیح‌دادن مسائل دوران کودکی و نوجوانی (مانند بلوغ) استفاده می‌شود. معمولا والدین را تشویق می‌کنند که از این روش برای کودکانشان استفاده کنند.

۳. کتاب درمانی تجویزی

در کتاب‌درمانی تجویزی که به آن خودیاری (self-help) نیز می‌گویند، از مطالب خواندنی خاص و کتاب‌های راهنما در محیط‌های بالینی یا خانه استفاده می‌شود. هدف این روش کمک به اصلاح الگو‌های فکری، احساسات و اعمال و برطرف‌کردن انواع مشکلات سلامت روان است.

کتاب درمانی تجویزی می‌تواند با راهنمایی درمانگر یا بدون آن انجام شود. مثلا درمانگری که تکنیک‌های تنفس عمیق و مدیریت احساسات را به فرد آموزش می‌دهد، می‌تواند کتاب راهنمای عملی برای استفاده در خانه هم به او بدهد.

۴. کتاب درمانی تلفیقی

در ترکیب با سایر روش‌های درمانی برای مهار مشکلات روان‌شناختی استفاده می‌شود.

آیا کتاب درمانی راهکار جدیدی است؟

تأثیر مثبت کتابخوانی بر روحیه و سلامت ذهن موضوع تازه‌ای نیست. بسیاری از جوامع باستانی، از جمله یونانی‌ها و مصری‌ها، کتابخانه را مکانی مقدس و دارای قدرت درمانی می‌دانستند. از آغاز قرن بیستم، روان‌شناسان پژوهش‌های رسمی درباره فواید کلی مطالعه و به‌‌ویژه کتاب درمانی را شروع کردند.

در اوایل قرن نوزدهم، پزشکانی مانند بنیامین راش و مینسون گالت شروع به استفاده از کتاب درمانی برای توان‌بخشی و درمان مشکلات سلامت روان کردند. در طول جنگ جهانی اول و دوم نیز برای کمک به مشکلات جسمی و عاطفی سربازان بازگشته از جنگ، از کتاب‌درمانی استفاده می‌شد.

در دهه ۱۹۵۰، کارولین شرودز بر اساس این فرض که مردم به‌شدت تحت‌تأثیر شخصیت‌های داستانی هستند که با آنها هم‌ذات‌پنداری می‌کنند، مدلی نظری را ارائه داد و استفاده از کتاب درمانی گسترش بیشتری یافت. در سال ۱۹۶۶، انجمن كتابخانه آمريكا تعریفی رسمی از کتاب‌درمانی ارائه کرد. در سال ۱۹۶۹، انجمن شعردرمانی تشكيل شد و شعردرمانی را كه شكلی از كتاب درمانی است، به‌عنوان روشی درمانی معرفی کردند.

در دهه ۱۹۷۰، کتابداری به‌نام رئا روبین کتاب درمانی را به ۲ دسته تقسیم کرد:

• رشدی (برای محیط‌های آموزشی)؛
• درمانی (برای محیط‌های سلامت روان).

در سال ۱۹۷۸، کتاب او با عنوان «استفاده از کتاب درمانی؛ راهنمای نظری و عملی» به تحولات در این زمینه کمک زیادی کرد. در سال ۱۹۸۳ نیز فدراسیون بین‌المللی کتاب‌درمانی تأسیس شد.

شما بگویید

یکی از قانع‌کننده‌ترین دلایل استفاده از کتاب درمانی این است که به ما نشان می‌دهد چطور شخصیت‌های کتاب با مشکلاتی شبیه مشکلات ما روبه‌رو می‌شوند و بر آنها غلبه می‌کنند. شاید خود ما نیز، بدون اینکه بدانیم، در زندگی‌مان از کتاب‌درمانی استفاده کرده باشیم و تحت‌تأثیر شخصیت اصلی کتابی قرار گرفته باشیم. آیا تا به حال کتابی خوانده‌اید که دیدگاهتان را تغییر داده باشد یا برای رفع مشکل یا رهاشدن از احساسی بد به شما کمک کرده باشد؟